„Cmentarz, znaczy miejsce biskupią powagą poświęcone i przeznaczone na pogrzeb ciał katolików pobożnie zmarłych, bez względu na jego bliższe lub dalsze od kościoła położenie."¹

W prawie rzymskim cmentarz uznawany był za miejsce święte, jednak zakazywano zakładania ich w obrębie miast. Od IV wieku cmentarze chrześcijańskie posiadały własną administrację. Polityka religijna prowadzona przez cesarza Lucyniusza i Konstantyna Wielkiego umożliwiła bowiem wszystkim poddanym cesarstwa rzymskiego swobodne wyznawanie wybranej religii. Wraz z wprowadzeniem Edyktu mediolańskiego (313 r.) chrześcijanie rozpoczęli budowę kościołów, w których wprowadzili zwyczaj grzebania zmarłych. Od V wieku upowszechnił się zwyczaj grzebania wokół świątyni. Był on powszechny do IX wieku. Wówczas to w krajach Europy Zachodniej pojawił się pogląd, że ciała zmarłych należy grzebać na obszarach poza miastem. Wprowadzenie tej idei w życie trwało jednak bardzo długo. Ludność bowiem z niechęcią odnosiła się do tej praktyki, trwając w przekonaniu, że chowanie zwłok nie w kościele czy na przykościelnym cmentarzu jest profanacją pamięci zmarłych. Zwyczaj grzebania w obrębie miast usankcjonował sam cesarz Justynian, który, kodyfikując prawo rzymskie (VI w.), pominął obowiązujący zakaz chowania zmarłych w obrębie miast².

Zaczęto zastanawiać się nad przenoszeniem cmentarzy poza miasto ze względów sanitarnych oraz przez znaczny wzrost pochówków na terenie miast wśród ciasnej zabudowy. Niechęć ludności do chowania zmarłych poza murami miast trwała do XVIII wieku.

Również w Warszawie plany te nie spotkały się z aprobatą wiernych. Sprawę zakazu uregulowano dopiero w 1795 r. zarządzeniem okupacyjnych władz pruskich³. Oddzielenie cmentarza od kościoła nastąpiło zasadniczo w XIX wieku — zaczęło się w wielkich miastach w końcu XVIII, natomiast na wieś zmiana ta wkroczyła na przełomie XIX i XX wieku⁴.

Prawie do końca XVIII w. zamożnych zmarłych grzebano w Warszawie w podziemiach kościołów, natomiast mniej zamożnych i biednych na małych przykościelnych cmentarzach. Dziedziniec przykościelny nadal nazywa się cmentarzem⁵.

Polskie akty prawne nie podają definicji cmentarza. Według powszechnie przyjmowanych opinii jest to jedyne miejsce, gdzie dozwolone jest składanie zwłok i szczątków ludzkich. Wśród funkcji cmentarza wymienia się: stworzenie godnego miejsca dla pochówku osób zmarłych, umożliwiającego wykonanie w ciszy, spokoju i odpowiednim otoczeniu kultu ich pamięci, zgodnie z tradycją i wyznawaną religią, a także spełnianie obrzędów religijnych oraz ochrona przed profanacją miejsca spoczynku zmarłych i ochrona sanitarna⁶. Zapis w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r. stwierdza, że Kościół katolicki ma prawo posiadać własne cmentarze i na ich terenie nakazywał grzebanie zmarłych⁷. Obecny Kodeks zdaje się to potwierdzać: tam, gdzie to możliwe, Kościół powinien mieć własne cmentarze albo przynajmniej kwatery na cmentarzach świeckich, przeznaczone na grzebanie wiernych zmarłych, należycie pobłogosławione⁸.

Ze względów sanitarnych oraz ciasnej zabudowy wokół nekropolii pojawiła się potrzeba stworzenia poza Warszawą dużego cmentarza. Wysuwane projekty nie wyszły poza sferę planów. Dopiero za czasów Stanisława Augusta marszałek Stanisław Lubomirski zwrócił się z oficjalnym pismem do władz duchownych o zakaz pogrzebów na przykościelnych cmentarzach w obrębie Starej i Nowej Warszawy. Sprawa wyboru nowego miejsca ciągnęła się kilka lat. Ostatecznie na miejsce pochówków wybrano grunty będące własnością ojców misjonarzy z kościoła św. Krzyża — tzw. szeroką włókę — leżące przy dzisiejszej ulicy Nowogrodzkiej⁹. Założony cmentarz nazwano Świętokrzyskim (obecnie na jego terenach znajduje się kościół św. Piotra i Pawła). W założeniach miał on być miejscem pochówku członków parafii warszawskich. Te nie chciały jednak z niego korzystać, wobec czego stał się początkowo cmentarzem parafii św. Krzyża. Masowo zaczęto na nim grzebać zmarłych dopiero od czasów insurekcji kościuszkowskiej.

Następną nekropolią założoną poza miastem był Cmentarz Powązkowski, powstały w 1790 r. na gruntach należących do Melchiora Szymanowskiego¹⁰. Po zamknięciu Cmentarza Świętokrzyskiego (1826 r.) oraz Ujazdowskiego (1838 r.) stał się jedynym cmentarzem dla całej Warszawy¹¹. Był nim do momentu otwarcia Cmentarza na Woli dla wiernych parafii św. Stanisława. Miejscem pochówku zmarłych z parafii praskiej był Cmentarz Kamionkowski, założony przy dawnym kościele św. Stanisława biskupa we wsi Kamion. Został zamknięty w momencie otwarcia Cmentarza Bródnowskiego w 1884 r.

Praska nekropolia nie posiadała początkowo kościoła ani kapelana. Ciała zmarłych odprowadzali księża parafialni, a ceremonie pogrzebowe w przypadku zmarłych w warszawskich szpitalach i zakładach dobroczynnych odbywały się w miejscowej kaplicy zakładu, skąd zmarłych przewożono karawanami konnymi. Było to uciążliwe i dosyć kosztowne. Przeznaczenie cmentarza dla całej Warszawy, oraz zwiększenie liczby pogrzebów, pociągnęło za sobą potrzebę utworzenia stanowiska kapelana i zbudowania cmentarnego kościoła lub co najmniej kaplicy.

1 lipca 1887 r. prezydent Warszawy wystąpił do arcybiskupa z projektem wystawienia tymczasowej kaplicy. Zaproponował przerobienie drewnianego baraku słu-żącego służbie cmentarnej jako mieszkanie. Projekt został skrytykowany. Arcybiskup nakazał wybudowanie na ten cel specjalnej kaplicy i tak w 1888 r. powstał, istniejący do dziś, drewniany kościółek pod wezwaniem św. Wincentego a Paulo¹².

Projekt opracował znany warszawski architekt Edward Cichocki (1833-1899), autor m.in. Teatru Ludowego, gmachu Resursy Obywatelskiej przy Krakowskim Przedmieściu, Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, kościołów w Ciechocinku i Rożniszewie nad Pilicą oraz kościoła św. Piotra i Pawła w Warszawie, a wspólnie z budowniczym Hassem kościoła św. Augustyna na Nowolipiu w Warszawie¹³.

Można by się zastanawiać, dlaczego świątynia została wybudowana z drewna. Otóż do końca XIX wieku władze carskie zabraniały wznoszenia budynków murowanych na przedpolu fortyfikacji opasających miasto. Poza tym wprowadzano restrykcyjne rozporządzenia zakazujące organizowania składek na budowy czy reperacje kościołów, a zezwoleń udzielano „pod warunkiem, aby nowe budynki sakralne nie służyły za miejsca propagandy rzymsko-katolickiej w tutejszym kraju z krzywdą dla prawosławia."¹⁴

Był jeszcze jeden powód. Edward Cichocki w latach 1885-1887 kierował renowacją kolumny Zygmunta. Wymieniano marmurowy, zwietrzały trzon. Aby tego dokonać, ustawiono rusztowanie z desek. Architekt zauważył, że materiał pochodzi z drzew ściętych bez wcześniejszego żywicowania (pory wewnętrzne były wypełnione żywicą), co zapewniało ochronę przed szkodnikami i wilgocią. To właśnie drewno miało zostać przekazane na budowę świątyni. Wiedząc o tym, architekt wykonał projekt z myślą o tym konkretnym budulcu. „Zdaniem fachowców, jakość budulca miała decydujący wpływ na trwałość kościoła. Do dziś nie pojawiły się tutaj żadne szkodniki, natomiast odnawiane systematycznie powłoki lakiernicze zachowują nadal właściwą przyczepność do podłoża."¹⁵

Ze względu na sposób budowania — ryglówka przy użyciu kantowizny — kościół został uznany za zabytek".¹⁶

Świątynia ma kształt wydłużonego, z północy ku południowi położonego czworoboku o ostrołukowym charakterze. Wraz z pięcioma przybudówkami tworzy harmonijną całość. Składa się z prezbiterium, nawy, babieńca, przedsionka i chóru. Ściany, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne, oszalowane są deskami sosnowymi, sufit wsparty na czterech drewnianych słupach, podłoga drewniana. Wymiary wynoszą: szerokość i wysokość po 10 metrów, długość 22 metry. Kościół i cztery narożne przybudówki pokryte są gontem, natomiast frontowa przybudówka wraz z niewielką wieżyczką pokryta jest blachą cynkowaną i pomalowana czerwoną farbą. Świątynię wieńczy wielka sygnatura ze spiczastym hełmem z krzyżem.
Poświęcenie świątyni nastąpiło po ukończeniu budowy kościoła i umieszczeniu w nim naturalnej wielkości wizerunku ukrzyżowanego Chrystusa dłuta artysty rzeźbiarza Panasiuka. Dokonał tego 28 października 1888 roku na mocy udzielonej przez arcybiskupa warszawskiego, ksiądz prałat Ignacy Budrewicz, proboszcz parafii Matki Boskiej Loretańskiej na Pradze. Kościół został wyświęcony pod wezwaniem św. Wincentego a Paulo, patrona ubogich i chorych.

Dwa boczne ołtarze, wystawione w dwóch następnych latach, ufundowane zostały z ofiar wiernych. W jednym umieszczono dużych rozmiarów obraz olejny z wizerunkiem św. Wincentego, w drugim obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Całość, ozdobiona polichromią w żywych kolorach, jest dziełem malarza, profesora Wiesława Kononowicza. W prezbiterium po lewej i prawej stronie znajdują się obrazy nieznanych autorów, przedstawiające postacie świętych, w tym jeden ze szkoły włoskiej z XVI wieku¹⁸.

W 1912 roku położono dach gontowy, w 1913 wzmocniono fundamenty i dołożono nowe przyciesie, w 1933 powtórnie ułożono dach gontowy, a rok później doprowadzono do kościoła oświetlenie elektryczne.

W związku ze zmniejszoną liczbą pogrzebów na Cmentarzu Powązkowskirn (w skutek skasowania „linii") obecność trzech kapelanów stała się zbyteczna. Dlatego też jeden z nich — ks. Walenty Kalicki — 6 sierpnia 1888 r. otrzymał nominację na kapelana Cmentarza i rektora kościoła cmentarnego na Bródnie. Magistrat wyznaczył mu etat 600 rubli rocznie.¹⁹ Był to pierwszy staly kapelan Cmentarza jak i rektor kościoła. Nominacja została dokonana jeszcze przed ukończeniem kościoła, gdyż jednym z zadań było czuwanie nad budową pod względem wymogów liturgicznych. Po ukończeniu budowy kościoła murowanego na potrzeby parafii, kościół drewniany stał się świątynią cmentarną, gdzie odprawiane są nabożeństwa i ceremonie pogrzebowe. Dzięki dobrej opiece i licznym zabiegom konserwatorskim kościół ten, mimo burzliwych czasów, przetrwał w niezmienionym kształcie.

Drewniany kościół nie był w stanie obsłużyć rosnącej liczby wiernych w parafii i w 1952 roku, na mocy dekretu kardynała Stefana Wyszyńskiego, postanowiono zbudować murowany kościół parafialny pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej. W tymże roku, 20 sierpnia, została utworzona przez prymasa Polski parafia. Kościół ten wzniesiony został na terenie o powierzchni 6200 m² wydzielonym z Cmentarza Bródnowskiego²⁰.

„W latach 1958-1960 funkcje parafialne pełnił wspomniany wyżej kościół cmentarny, a pierwszymi proboszczami byli jego rektorzy: ks. Zdzisław Waś i ks. Tadeusz Majchrzak".²¹ Czas, w jakim postanowiono wznieść świątynię, sprawił, że budowę rozpoczęto dopiero w 1958 r. według projektu prof. Stanisława Marzyńskiego, który projektował m.in. kościoły Klemensa na Woli i Matki Boskiej Częstochowskiej na Solcu oraz przeprowadził odbudowę kościołów św. Aleksandra i św. Floriana. Był także współautorem opracowania architektonicznego mostu Gdańskiego.²²

Obie świątynie, oprócz tego, że usytuowane są na terenie cmentarza, łączy coś jeszcze. Zarówno kościół parafialny jak i cmentarny wzniesiono z materiału rozbiórkowego, związanego z historią Warszawy. Poza tym wiąże je, zupełnie przypadkowo, osoba architekta Edwarda Cichockiego. Murowany kościół powstał bowiem z cegieł mauzoleum rodziny Przeździeckich, istniejącego w obrębie parafii św. Barbary na Koszykach od XIX wieku, obok kościoła pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, projektu wyżej wspomnianego architekta.²³ Podczas II wojny światowej mauzoleum zostało silnie uszkodzone w wyniku eksplozji zbombardowanego składu amunicji we wrześniu 1939 r. W latach pięćdziesiątych rozebrano je, gdyż jego usytuowanie przeszkadzało przy rozbudowywaniu gmachu „Romy" przy ulicy Nowogrodzkiej. Zarząd Operetki otrzymał pozwolenie od Kurii Metropolitalnej Warszawskiej na rozbiórkę wspomnianego mauzoleum, „pod warunkiem przeniesienia szczątków zmarłych na Cmentarz Bródnowski oraz przewiezienia tam całego materiału rozbiórkowego, co w końcu nastąpiło"²⁴. Ekshumowane szczątki umieszczono w krypcie grobowej wybudowanej pod kościołem²⁵.

Świątynia stylem nawiązuje do kościołów średniowiecznych: spadzisty dach z wieżyczką od frontu, po bokach po cztery okna z każdej strony, poprzedzielane murowanymi przyporami²⁶.

Początkowo wzniesiono jednonawowy kościół w stylu zbliżonym do neogotyku. Materiał z rozbiórki, m.in. rzeźby i kamienny portal, posłużył do budowy neogotyckiego portalu. Nad nim znajduje się okno w kształcie rozety. W ołtarzu głównym kościoła znajduje się obraz patronki, wykonany przez artystę malarza Stanisława Komorowskiego. W jednym z bocznych ołtarzy zobaczyć można figurę św. Antoniego. W pięciobocznym prezbiterium znajdują się piękne witraże. Organy znajdujące się w kościele pochodzą z około 1895 r. i zostały zbudowane przez Jana Szymańskiego²⁷.

Konsekracja kościoła nastąpiła 24 sierpnia 1960 r. przez biskupa Wacława Majewskiego. Na pamiątkę misji 1000-lecia Chrztu Polski (25 września-5 października 1966 r.) obok świątyni postawiono drewniany krzyż misyjny.
Kościół stale był rozbudowywany.W latach siedemdziesiątych zbudowano murowaną plebanię, a także jedną z naw bocznych. W latach dziewięćdziesiątych świątynia została otynkowana z zewnątrz. „Wydaje się jednak, że korzystniejszy był pierwotny wygląd kościoła - surowa cegła i elementy kamienne upodabniały go do świątyń gotyckich"²⁸.

Kościół ten obecnie pełni funkcje parafialne, a w dni powszednie wspomaga kościół cmentarny w obrzędach pogrzebowych.

1. A[ntoni] S[obotkiewicz], Cmentarze [w:] Encyklopedia kościelna: podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego z licznemi jej dopełnieniami. t. III, Warszawa 1874, s. 421.
2. Sobczak A., Poradnik cmentarny, Gniezno 2003, s. 11-12.
3. Mórawski K., Warszawskie cmentarze: przewodnik historyczny, Warszawa 1991, s. 13.
4. Sikora S., Cmentarz. Antropologia pamięci, „Polska Sztuka Ludowa" 1986 nr 1-2, s. 59.
5. Tamże.
6. Rudnicki S., Prawo do grobu, Zagadnienia cywilistyczne, Kraków 1999, s. 404.
7. Tamże, s. 12, 14.
8. Cyt. za Sobczak A., op. cit., s. 14.
9. Wołoski J., Moja Warszawa, Warszawa 1979, s. 186.
10. Niemyski W., Warszawski cmentarz katolicki św. Wincentego na Bródnie 1884-1934, Warszawa 1934, s. 13.
11. Tamże.
12. Tamże, s. 64.
13. E[dmund] D[iehl], Cichocki Edward [w:] Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. t. XI, Warszawa 1893, s. 969-970.
14. Cyt. za: Drewniane kościoły w Polsce 1918-193: tradycja i nowoczesność, red. Grażyna Ruszczyk, Warszawa 2001, s. 48.
15. Kasprzycki J., Korzenie miasta: warszawskie pożegnania. t. 3, Praga, Warszawa 1998, s. 194.
16. Kościoły Warszawy: [praca zbiorowa], kom. red. Jerzy Modzelewski [et al.], Warszawa 1982, s. 189.
17. Cyt. za Drewniane kościoły..., s. 75.
18. Walecki M., Przewodnik po cmentarzu na Bródnie w Warszawie, Warszawa 1977, s. 17.
19. Niemyski W., op. cit., s. 66.
20. Haratym A., Młodszy kościół Cmentarza Bródnowskiego, „Niedziela" 1999, nr 49, dod. „Niedz. Warsz." s. V.
21. Tamże, s. V.
22. Encyklopedia Warszawy, red. nacz. Barbara Petrozolin-Skowrońska, Warszawa 1994, s. 472.
23. Kasprzycki J., Korzenia miasta: warszawskie pożegnania. t. 3, Praga, Warszawa 1998, s. 194.
24. Haratym A., Młodszy kościół Cmentarza Bródnowskiego, „Niedziela" 1999, nr 49, dod. „Niedz. Warsz." s. V.
25. Wilk J., Cmentarz Bródnowski, Warszawa 1983, s. 6.
26. Kiwilszo J., Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej. Serwis Informacyjny Dzielnicy Targówek, www.targowek.waw.pl/przewodniki/koscioly.htm [17.03.04]
27. Haratym A., op. cit.
28. Tamże.
22. Puchalski F., O cmentarzach (dokończenie), „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie" nr 12, s. 417. 
23. Mórawski K., op. cit., s. 16. 
24. Górski J., Warszawa prawie współczesna: szkice, Warszawa 1981, s. 255-356. 
25. Kasprzycki J., Bez tramwaju na Targówku. (Warszawskie Pożegnania nr 1129), „Życie Warszawy" 1992 nr 51, s. 18 
26. Tamże. 
27. X. S[tanisław] Ch[odyński], op. cit., s. 130. 
28. Mórawski K., op. cit., s. 16. 
29. Kubiak K., Wokół fotografii nagrobnej, „Polska Sztuka Ludowa" 1986 nr 1-2, s. 70. 
30. Ogrodowska B., Święta polskie: tradycja i obyczaj, Warszawa 1996, s. 309-311. 
31. Szromba-Rysowa Z., Uczta pogrzebowa w zwyczajach i wierzeniach ludowych, „Polska Sztuka Ludowa" 1986 nr 1-2, s. 37. do zg 
32. Cyt za. Kasprzycki J., Warszawa — Praga, Warszawa 1980, s. 17. 
33. Kiermasz pod cmentarzem, „Stolica" 1960, nr 48, s. 12-13. 
34. Wiernicki W., To były knajpy, Warszawa 2001, s. 167. 
35. Kasprzycki J., Korzenie miasta: warszawskie pożegnania, t. 3, Praga, Warszawa 1998, s. 190. 
36. Wiernicki W., op. cit., s. 169. 
37. Tamże. 
38. Kasprzycki J., Korzenie miasta..., s. 190. 
39. Pilich M., Ulica Św. Wincentego, „Nowa Gazeta Praska" [on-line] 2003 nr 19 [dostęp 20.05.04]. Dostęp na www http://www.nowagazetapra-ska.zigzag.plistritekst546.html 
40. Wiernicki W., op. cit., s. 168. 
41. Kasprzycki J., Korzenie miasta..., s. 191. 
42. Mórawski K., Bedeker warszawski: w 400-lecie stołeczności Warszawy, Warszawa 1996, s 426. 
43. Wiernicki W., op. cit., s. 171. 
44. Szromba-Rysowa Z., op. cit, s. 37; zob. też. Kolberg O., Dzieła wszystkie, Kraków 
45. Kasprzycki J., Korzenie miasta..., s. 190. 
46. Ficowski J., Cyganie w Polsce: dzieje i obyczaje, Warszawa 1989, s. 81. 
47. Tamże, s. 81-83. 
48. Tamże, s. 53. 
49. Miliszkiewicz J., Żywe i umarłe cmentarze, „Przegląd Tygodniowy" 1983, s. 8.